ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

بررسی بلاغی استفهام در مثنویهای بیدل دهلوی با تکیه بر مثنوی «طلسم حیرت»

صفحه (25 - 44)
مریم بیات ، فوزیه پارسا (نویسنده مسئول)، ناهید عزیزی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1403

چکیده

زمینه و هدف: بیدل دهلوی، شاعر بزرگ پارسیگوی هند در نیمۀ دوم قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری بود. او را از قلّه های سبک هندی در شعر فارسی و از برجسته ترین شاعران تمام تاریخ ادب فارسی دانسته اند. هرچند که شهرت اصلی بیدل دهلوی به سبب غزلهای اوست، اما مثنویهایش نیز در نوع خود بدیع و ارزشمند است. از بیدل دهلوی، چهار مثنوی عرفان، طور معرفت، محیط اعظم و طلسم حیرت جامانده است که نمونه هایی در خور توجه از سبک هندی اند. مثنوی طلسم حیرت، سفرنامه ای تمثیلی و داستان سفر شاه روح در عوالم آفرینش است. این مثنوی، نمونه ای از زیباییهای بلاغی است و بیدل خود در معرفی مثنوی طلسم حیرت، از یک سو به مشتاقان برجستگی عبارت، انتقاد میکند و از سوی دیگر بر عاشقان حسن معانی خرده میگیرد و مثنوی طلسم حیرت را مجمع هر دو سوی حسن عبارت و معنی معرفی میکند و از خوانندگان تقاضا میکند در مطالعۀ این مثنوی، به زیباییهای هر دو لایۀ سخن وی توجه نمایند. از این رو توجه به زیبایی‌شناسی مثنوی مذکور از دید علم بلاغت، یکی از خواسته های خود بیدل دهلوی است. در مقالۀ حاضر تلاش بر آن است که زیباشناسی مثنوی‌ طلسم حیرت بر اساس مبحث بلاغت استفهام در سه ساحت مقاصد استفهام، ادوات استفهام و ساختارهای سلبی و ایجابی استفهام تبیین گردد.

روش تحقیق: روش تحقیق در این مقاله، ترکیبی از دو روش تحلیلی و توصیفی و مبتنی بر نتایج بسامدی و آماری است. ابتدا به توصیف دانش معانی و به طور ویژه مقولۀ بلاغت استفهام پرداخته میشود و سپس مصداقهای این پدیده در مثنوی طور حیرت تحلیل میگردد. اساس کار نیز مثنوی طلسم حیرت، سرودۀ بیدل دهلوی است که در جلد سوم از کلیات اشعار این شاعر آمده است.

یافته ها: بیدل دهلوی در طلسم حیرت از استفهام به صورت بلاغی و در معانی ثانوی انکار، تحذیر، ترغیب، توبیخ، شگفتی، تعظیم و ... بهرۀ بسیار برده است. همچنین ادوات استفهام در طلسم حیرت به طرز چشمگیری، توسّع معنایی دارند و با مقاصد بلاغی بیدل، همراهند. ساختارهای سلبی و ایجابی نیز به سبب کارکردهای بلاغی، به طرز چشمگیری بر مقاصد و معانی متفاوت با ظاهر خود دلالت دارند.

نتیجه: چنان که از یافته های این پژوهش برمی‌آید، بیدل دهلوی در سروده های خویش و از جمله در طلسم حیرت، به سنجه های دانش معانی و کاربرد کارا و تأثیرگذار این سنجه ها در سروده های خود توجه چشمگیر دارد.

کلمات کلیدی
بیدل دهلوی , سبک هندی , بلاغت , علم معانی , استفهام , طلسم حیرت.

• آزاد بلگرامی، میرغلامعلی. (1392). سرو آزاد. ویراستۀ میرهاشم محدث. تهران: سفری اردهال.
• بنیامین، تئودور؛ بنیامین، والتر؛ آدورنو، تئودور؛ مارکوزه، هربرت. (1398). زیبایی‌شناسی انتقادی. ترجمۀ امید مهرگان. تهران: گام نو.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر. (1342). کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل. کابل: انتشارات دانشگاه کابل.
• تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر. (1318). شرح مختصر المعانی. قم: دار الذخائر.
• خاکیان، نصرت‌اله. (1402). «بررسی سی غزلِ بیدل دهلوی از منظر علم معانی( اطناب)». فصل‌نامۀ نقد، تحلیل و زیبایی‌شناسی متون. دورۀ 6. شمارۀ 2. صص 97-115.
• خلیلی، خلیل‌الله. (1384). فیض قدس. چاپ اول. تهران: الهدی.
• سرخوش، محمدافضل لاهوری. (1390). کلمات‌الشعراء. ویراستۀ علیرضا قزوه. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• سلجوقی، صلاح‌الدین. (1380). نقد بیدل. ویراستۀ محمدکام کاظمی. کابل: شریعتی افغانستانی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1400). شاعر آینه ها. چاپ دوازدهم. تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1375). معانی. چاپ چهارم. تهران: نشر میترا.
• صافی، رفعت السادات؛ نجاریان، محمدرضا؛ کهدویی، محمد کاظم. (1394). «مقایسۀ طلسم حیرت بیدل با سفرنامۀ روح از فضولی». مجلۀ ادبیات عرفانی. شمارۀ 13. 85 – 113.
• کیخای فرزانه، احمدرضا؛ همراه، منیژه. (1396). «جمال‌شناسی غزلیات بیدل دهلوی». سومین کنفرانس ملی هزارۀ سوم و علوم انسانی.
• کزازی، میرجلال‌الدین. (1373). زیباشناسی سخن۲ (معانی). چاپ سوم. تهران: کتاب ماد.
• گیج، مارک فاستر. (1399). نظریه های زیبایی‌شناسی. ترجمۀ احسان حنیف. تهران: نشر فکر نو.
• مجددی، غلامحسین. (1350). بیدل‌شناسی. کابل: دانشگاه کابل.
• میرزایی، محمدسعید؛ صالحی‌نیا، مریم. (1399). «تلاش برای ترسیم الگوی ارتباط روایی در مثنویهای بیدل». شعرپژوهی. شماره 44. صص243-263.
• نیکوئی، علیرضا. (1392). «تاملی در ساختار تمثیلی طلسم حیرت بیدل دهلوی». مجلۀ الهیات هنر. شمارۀ1. 51-80.
• واربرتون، نایجل. (1392). مبانی فلسفه. ترجمه مسعود علیا. تهران: انتشارات ققنوس.
• هادی، نبی. (1376). عبدالقادر بیدل. ترجمۀ توفیق هاشم‌پور سبحانی. تهران: قطره.
• همایی، جلال‌الدین. (1374). معانی و بیان. به کوشش ماهدخت‌بانو همایی. تهران: هما.